Fara í efni

Framvinda

Hreindýr finnast eingöngu á Austurlandi sem skipt er upp í níu hreindýraveiðisvæði og 19 ágangssvæði (sjá mynd 1) sem skiptast svo nánar í talningasvæði (sjá mynd 2). Snæfellshjörð kallast sá hópur hreindýra sem dvelur að sumri í nágrenni Snæfells og Kárahnjúkastíflu. Hún skiptist í Norðurheiðahjörð vestan og norðan Jökulsár á Dal (á veiðisvæði 1) og Fljótsdalshjörð austan hennar (á veiðisvæði 2) (sjá mynd 1). Einungis er fjallað hér um dýr í Snæfellshjörð. Nánar er fjallað um ástand hreindýrastofnsins í heild sinni í árlegum vöktunarskýrslum Náttúrustofu Austurlands. Þar eru m.a. upplýsingar um veiðar, en með því að gefa árlega út leyfi til veiða úr stofninum er þess gætt að dýrum fjölgi ekki um of í honum. Þar eru einnig upplýsingar um breytingar í fallþunga dýranna sem segir m.a. til um þrif í stofninum og er mikilvægur þáttur í stjórn hans.

Mynd 1. Skipting Austurlands í hreindýraveiðisvæði, ágangssvæði og griðlönd 2022 (Kringilsárranafriðland, ólitað) (Skarphéðinn G. Þórisson o.fl. 2022).

Mynd 1. Skipting Austurlands í hreindýraveiðisvæði, ágangssvæði og griðlönd 2022  (Skarphéðinn G. Þórisson o.fl. 2022).

Mynd 2. Talningasvæði á veiðisvæði 1 norðan Kringilsárrana, Sauðárrana og Brúaröræfa eru í þessari umfjöllun hér einu nafni nefnd Norðurheiðar (Skarphéðinn G. Þórisson og Rán Þórarinsdóttir 2020).

Mynd 2. Talningasvæði hreindýra. Talningasvæði á veiðisvæði 1 norðan Kringilsárrana, Sauðárrana og Brúaröræfa eru í þessari umfjöllun hér einu nafni nefnd Norðurheiðar  (Skarphéðinn G. Þórisson o.fl. 2022).

 
Sjálfbærni.is

Mynd 3. Skarvegin meðaltöl (keðjumeðaltöl) 3ja ára tímabila byggð á sumartalningum Snæfellshjarðar 1965 til 2022 og að hluta talningum á fengitíma á Norðurheiðum frá 2009. Skarin meðaltöl eru gjarnan notuð til draga úr áhrifum af óhjákvæmilegri skekkju í talningum frá ári til árs og gefa þannig oft betri mynd af þróuninni.

Breytingar á fjölda hreindýra í Snæfellshjörð frá 1965:

  1. 1965 - 1976. Fjölgun, hámarki náð 1972 - 1976 (tæp 3600 dýr), engin veiði 1965-1967 og 1970-1971.
  2. 1977 - 1984. Útrás veldur fækkun, líkur leiddar að því að hluti dýranna hafi farið niður á firði.
  3. 1985 - 1999. Fjöldi dýra í lágmarki á tímabilinu (sveiflast á milli 1000 - 1500 dýr).
  4. 2000 - 2007. Fjölgun til 2007, markviss fækkun með veiðum 2005.
  5. 2008 - 2020. Útrás í austur og norður veldur fækkun á hefðbundnum svæðum í sumartalningum á Snæfellsöræfum og hreindýrin hverfa að mestu úr Kringilsár- og Sauðárrana. Er líður á tímabilið fjölgar þeim í Fljótsdalshjörð, einkum á Vesturöræfum en fækkar undir lok tímabilsins.
  6. 2021-2022. Fækkun talin stafa af auknu flakki dýra á milli veiðisvæða og hugsanlegu ofmati árana á undan.

Sumarið 2022 fundust heldur færri dýr í talningum á Snæfellsöræfum en árið á undan. Aðalbreytingin var hjá Fljótsdalshjörð; ekkert hreindýr fannst á Vesturöræfum frekar en í fyrra og mun færri á Austurheiðum (98 á móti 528). Úr Norðurheiðahjörð fundust 111 dýr vestan Jöklu í Sauðárrana stutt utan Kringilsár. Stór hluti Norðurheiðahjarðar gengur nú eins og undanfarin ár sumarlangt nyrst á útbreiðslusvæði hreindýra (Norðurheiðar). Heildarfjöldi hreindýra vestan og norðan Jöklu, í Kringilsárrana, Sauðárrana og á Norðurheiðum að sumarlagi var áætlaður um 950 dýr sem líklega var vanmat, áætlun fyrir 2023 gerir ráð fyrir 1125 dýrum. Vegna þess hversu erfiðlega gengur að finna þau á Norðurheiðum í júlí byggir fjöldinn að hluta á talningum á fengitíma og upplýsingum veiði- og heimamanna. Talið er að sveiflur í fjölda hreindýra austan Hálslóns skýrist af því að hreindýr af Snæfellsöræfum ganga sum ár meira austan hefðbundinna sumarhaga þeirra og misjafnt er hvort þau skila sér í júlítalningu Snæfellshjarðar.

Dreifing og fjöldi dýr á Snæfellsöræfum að sumarlagi hefur breyst frá 2000 þegar aðal sumarhagar færðust frá Vesturöræfum út á Fljótsdalsheiði og 10 árum síðar yfir á nærliggjandi veiðisvæði (svæði 6 og 7). Dýrunum fjölgaði á Vesturöræfum til 2018 (1159) en fækkaði eftir það og ekkert dýr fannst þar 2022. Fækkun hreindýra á Vesturöræfum er andstætt þróun síðustu ára og hefur dregið úr von um að Vesturöræfin væru að öðlast sinn fyrri sess sem aðal sumarhagar Fljótsdalshjarðarinnar.

Heildarniðurstaðan er sú að fjöldi dýra í Snæfellshjörð sveiflast á milli ára einkum vegna þess að þau skila sér ekki inn á svæðið. Vestan Jöklu, í Kringilsrárrana og Sauðárrana voru þau nærri horfin miðað við júlítalningu en fjölgað nokkuð síðustu ár. Fleiri talningar að sumarlagi gætu upplýst um sveiflur í fjölda dýra á Snæfellsöræfum.

Tafla 1. Dreifing dýra á Snæfellsöræfum í sumartalningum seinustu ára.

 

Múli

Undir Fellum

Vesturöræfi

Fljótsdalsheiði

V Jöklu

Samtals

2011

69

211

376

0

52

708

2012

87

582

281

0

236

1.186

2013

278

42

371

0

39

730

2014

239

50

559

0

36

884

2015

261

0

456

0

0

717

2016

384

0

702

0

26

1.112

2017

13

47

1 419

0

22

1.501

2018

92

12

1.112

0

25

1.241

2019

258

0

946

18

23

1.143

2020

140

129

284

55

32

640

2021

0

253

75

0

86

414

2022

166

110

0

0

111

387

Verkfræðistofnun Háskóla Íslands sá um hreindýratalningar úr lofti á burðartíma norðan Brúarjökuls fyrir Landsvirkjun 1993 - 2013. (Sjá skýrslu: Hreindýratalning norðan Vatnajökuls LV-2013/127).

Frá 2005 hefur Náttúrustofa Austurlands séð um athuganir á burði hreindýra af landi og í seinni tíð úr lofti og með hjálp GPS tækja. Framan af var einkum talið á landi á Snæfellsöræfum, en á síðari árum hefur rannsóknasvæðið stækkað til norðurs samfara færslu dýranna undanfarin ár.

Árið 2015 kom út skýrsla með samantekt burðarrannsókna frá 9 ára rannsóknatímabili (2005-2013) LV-2015/130 og árið 2021 kom út skýrsla þar sem gerð var grein fyrir niðurstöðum rannsókna frá 2005-2020. Sú samantekt leiddi í ljós að sífellt færri dýr báru á fyrrum þekktum burðarsvæðum næst uppistöðu­lónum, virkjunum og öðrum mannvirkjum þeim tengdum frá árinu 2009. Árið 2020 fundust aðeins 12% af áætluðum fjölda kúa á veiðisvæði 2 í burðarathugunum. Þær kýr sem enn héldu sig á veiðisvæði 2, vorin 2014-2020, virtust þó aftur vera að færa sig nær virkjunar­mannvirkjum inná Vesturöræfum, en aðeins í fremur snjóléttum vorum. Lág kálfahlutföll í júlí á veiðisvæði 2 á síðustu árum athugunnar (2018-2020) vöktu áhyggjur. Ekki var hægt að útiloka að það tengist verra aðgengi hreinkúa að góðum burðar­svæðum. Sú staðreynd að snjóléttasti hluti Vesturöræfa fór undir lón gætu hafa valdið því að Vesturöræfi urðu einsleitari valkostur og eru því líklega ekki eins hentugt til burðar og áður. Þá er óljóst hvað áhrif aukið aðgengi að svæðinu samfara virkjunarframkvæmdum hefur haft, en burðartíminn er sá tími þar sem kýrnar eru hvað viðkvæmastar fyrir truflun, aðgengi að fæðu er hvað mest takmarkað og kálfar eru á sérlega viðkvæmu stigi. Þegar hróflað er við burðarsvæði lítils stofns þarf að gera ráð fyrir áhrifum, þó slík áhrif geti tekið sinn tíma í að koma fram. Óljóst er hvar meirihluti kúa af veiðisvæði 2 hafa borið undanfarin ár, en mikilvægt er öðlast betri skilning á því.

Árið 2021 voru burðarsvæði kortlögð einu sinni enn og fannst þá um 22% kúa á veiðisvæði 2 og svo virðist sem að Fljótsdalskýr (kýr sem halda til á veiðisvæði 2 að sumri) beri að einhverju leyti utan þess veiðisvæðis.

Vorið 2022 voru skoðuð eftirfarandi talningarsvæði vestan og norðvestan Hálslóns og Jökulsár á Dal; Kringilsárrani, Sauðárrani, Brúaröræfi, Jökuldalsheiði, Útheiðar, Vopnafjörður og Norðausturheiðar. Austan Jökulsár á Dal voru skoðuð; Vesturöræfi, Fljótsdalsheiði innri og ytri, Undir Fellum, Múli, Suðurfell, Austurheiðar 2 og Hallormsstaðaháls. Talningar tókust illa því áætlað var að aðeins 12-17% kúa hafi fundist á veiðisvæði 1 og 16-18% á veiðisvæði 2.

Rannsóknir á dreifingu og hagagöngu hreindýra í Snæfellshjörð með GPS senditækjum hófst árið 2009, eftir að Kárahnjúkavirkjun hóf rekstur. Niðurstöður rannsókna á hagagöngu átta hreinkúa með GPS tæki árin 2009-2011 voru birtar haustið 2014 (NA-140140). Í tengslum við burðarrannsóknir 2014-2020 voru sex ný senditæki sett á hreinkýr í Snæfellshjörð á árunum 2017-2020. M.a. er gerð grein fyrir þeim rannsóknum hér. Árin 2018-2022 voru 8 kýr með senditæki á veiðisvæði 1 og 6 á veiðisvæði 2 (NA-220236).

Landsvirkjun og Náttúrustofa Austurlands hafa endurskoðað vöktun og rannsóknir á áhrifasvæði virkjunarinnar í seinni tíð m.a. með meiri áherslu á samþættingu hreindýra- og gróðurrannsókna og enn fremur um möguleg áhrif hinnar miklu fjölgunar heiðagæsa

Hrágögn í exel skjali skjal frá Náttúrustofu Austurlands birt með leyfi.

Uppfært: 17. janúar 2023
Heimild: Náttúrustofa Austurlands (2023)

Vöktunaráætlun og markmið

Hvað er mælt ?

Fjöldi hreindýra og dreifing á Snæfellsöræfum þ.e. Brúaröræfum, Vesturöræfum, Undir Fellum, á Múla og Hraunum. (Áhrif framkvæmda: óbein).

Áætlun um vöktun

Bein talning og ljósmyndir teknar úr flugvél í 1-2. viku júlímánaðar eru notaðar til að áætla fjölda dýra.

Markmið

Ekki meira en 15% fækkun verði í hreindýrastofninum á Vesturöræfum, Múla og Hraunum austan Snæfells.

Mögulegar viðbragðsaðgerðir

Einungis er um vöktun að ræða

Breytingar á vísi

Þessi vísir var upphaflega númer 24.2 . Þá hét hann Hreindýr og má finna umfjöllun um hann undir því númeri í áfangaskýrslum verkefnisins frá 2005 og 2006.

Tvisvar hefur númeri vísis verið breytt.

Tafla 2. Breytingar á númeri og nafni vísis.
Ár Nr. Nafn vísis
2020 2.5.1 Hreindýr
2007 2.23 Hreindýr

Grunnástand

Fylgst hefur verið með dreifingu og samsetningu Snæfellshjarðar yfir sumarið frá 1965 með talningum úr flugvél í 1.-2. viku júlí (mynd 3 og 4). Dýrunum fjölgaði frá 1965 og náðu hámarki 1972 og 1976 eða rúmlega 3500 dýr. Næstu tíu árin fækkaði þeim um helming og var sá fjöldi nokkuð stöðugur til ársins 2000. Næstu sex árin fjölgaði í Snæfellshjörðinni í tæp 3000 dýr og samtímis gengu þau að mestu á Fljótsdalsheiði í stað Vesturöræfa sem höfðu verið aðal sumarbeitiland þeirra. Eftir 2006 fækkaði Snæfellsdýrunum austan Hálslóns.

Hluti dýra úr Snæfellshjörð hefur gengið vestan Hálslóns (þ.e. í Kringilsár- og Sauðárrana) á talningartíma að sumri, allt frá 1965 (mynd 5). Þar voru í talningum að meðaltali 230 dýr á árunum 1987 til 1999 og 220 dýr frá 2000 til 2012. Þær breytingar urðu 2007 að fullorðnir tarfar komu ekki lengur í Kringilsárrana eins og þeir höfðu gert tíu ár þar á undan.

 
Sjálfbærni.is

Mynd 4. Sumartalningar á Snæfellshjörð 1965-2007. Fjöldi norðan Jökuldals byggir að hluta á öðrum upplýsingum en hefðbundnum sumartalningum.

 
Sjálfbærni.is

Mynd 5. Fjöldi hreindýra úr Snæfellshjörð vestan Hálslóns (í Kringilsár- og Sauðárrana) samkvæmt sumartalningum 1979-2007

Uppfært: 20. júní 2022
Heimild: Náttúrustofa Austurlands (2022)

Forsendur fyrir vali á vísi

Kárahnjúkavirkjun mun hafa áhrif á nokkur búsvæði hreindýra en óljóst er hvort þetta mun hafa einhver áhrif á stærð stofnsins eða eingöngu breyta atferli dýranna. Hreindýr voru fyrst flutt til landsins á ofanverðri átjándu öld til búnytja. Þau eru Austfirðingum mikilvæg, bæði vegna tekna af árlegum veiðum, en ekki síður sem tíguleg dýr sem setja svip sinn á umhverfið.

Áhrif Kárahnjúkavirkjunar eru fólgin í skerðingu beitilanda hreindýra vegna lands sem fer undir Hálslón og uppistöðulón á Múla og Hraunum, skerðingu burðarsvæða í Hálsi vegna þess að hluti þeirra fer undir Hálslón, truflunar á vor- og haustfari hreindýra yfir Jöklu innan Kárahnjúka og truflunar sem framkvæmdir, nýir vegir og aukin umferð kunna að valda á fari hreindýra. Landsvirkjun hefur styrkt rannsóknir á farhegðun hreindýra, bæði þeirra sem teljast til Snæfellshjarðar og aðliggjandi hjarða. Farvegur Jökulsár á Dal liggur um mitt lónsstæðið. Austan við hann fór 19 km2 af grónu landi í Hálsi undir vatn, en vestan við hann einn km2 af grónu landi í Kringilsárrana og 12 km2 norðan hans, eða samtals 13 km2 vestan árinnar. Gróðurlendi sem fór undir vatn í lónum á Múla og Hraunum er um 6 km2

Úr áfangaskýrslu um vísa og grunnástand frá apríl 2005

Ítarefni

NA-220236 - Vöktun hreindýra 2022 og tillaga um veiðikvóta og ágangssvæði 2023

NA-220236 - Vöktun hreindýra 2022 og tillaga um veiðikvóta og ágangssvæði 2023

2023

Náttúrustofa Austurlands leggur til að veiðikvóti ársins 2023 verði 901 hreindýr; 475 kýr og 426 tarfar sem er 120 dýrum færra en í fyrra. Jafnframt er lagt til að mörk veiði- og ágangssvæða verði óbreytt en ágangssvæði 8 og 9 tengist veiðisvæði 3 en ekki 2 eins og verið hefur. Eins og fyrri ár verði kúaveiði heimiluð í nóvember á veiðisvæðum 8 og 9 og skara megi kúaveiði milli þessara svæða ef þörf þykir. Kannað verði hvernig megi tryggja að tarfaveiði á svæði 9 nái tilgangi sínum til að minnka líkur þess að hreindýr fari vestur fyrir Breiðamerkurlón svo og að draga úr gróðurskemmdum af völdum þeirra á Breiðamerkursandi. Eins og fyrr er lagt til að kálfar og veturgamlir tarfar verði friðaðir.
Gerð er grein fyrir vöktun hreindýrastofnsins 2022 og forsendur sem liggja til grundvallar kvótatillögum skýrðar. Líkamlegt ástand dýra er metið út frá upplýsingum um fallþunga og bakfitu veiddra dýra árið 2022. Eins og fyrri ár er ljóst að auka þarf mælingar á bakfitu og fallþunga á veiðisvæðum 8 og 9. Gerð er grein fyrir þéttleika dýra að vetri. Stærð og hlutfallsleg skipting hreindýrahaga eftir ástandi lands er sýnd eftir veiðisvæðum. Fjallað er um frjósemi, burð, fjölda dýra og nýliðun, auk þess sem aldurs- og kynjahlutfall er skoðað. 10 kýr voru með virk GPS staðsetningartæki á árinu. Stefnt er að því að endurheimta rafmagnslausa kraga og fjölga kúm með virka senda á útmánuðum 2023, einkum á svæðum 2, 6 og 7.


English summary is found on the first pages of the report.

Skýrsla Náttúrustofu Austurlands:

Snæfellshjörð, Áhrif náttúru og manna á líf Snæfellshjarðar í ljósi vöktunar síðustu áratugi og staðsetninga hreinkúa með GPS-hálskraga 2009 - 2011
Skýrsla Náttúrustofu Austurlands: NA-14040